Η Κοινωνία της Πληροφορίας και το Νέο Εργασιακό Περιβάλλον

(ΜΑΝΑΤΖΕΡ ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2000 -ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΤΗΣ ΕΕΔΕ
Του ΘΑΝΑΣΗ Κ. ΤΣΑΚΑΛΙΔΗ )

Είναι πλέον γεγονός ότι οι ταχύτητες τεχνολογικής ανάπτυξης μιας κοινωνίας πήραν έναν ανεξέλεγκτο ρυθμό και η επιβίωσή της θα εξαρτάται από το βαθμό που μπορεί να τις προβλέπει και να προσαρμόζεται στα αποτελέσματα κάθε τεχνολογικής επανάστασης. Πριν κλείσει ο εικοστός αιώνας η ψηφιακή επανάσταση θα έχει συντελεσθεί σε μεγάλο βαθμό και η εξάπλωσή της θα παραλληλίζεται με την αντίστοιχη του ηλεκτρισμού. Αυτή η επανάσταση θα επιφέρει δραστικές αλλαγές στον τρόπο επικοινωνίας, στο είδος των προσφερομένων υπηρεσιών και κυρίως στον τρόπο εργασίας. Τη Βιομηχανική Κοινωνία τη διαδέχεται πλέον η Κοινωνία των Υπηρεσιών.
Η νέα τεχνολογική κοινωνία (κοινωνία της πληροφορίας) θα χαρακτηρίζεται από την ταχύτητα ροής των πληροφοριών της και η απόδοσή της θα μετράται από το ρυθμό που θα μπορεί να τις επεξεργάζεται και να τις εκμεταλλεύεται. Οι αποστάσεις επικοινωνίας θα εκμηδενισθούν, οι τηλεσυσκέψεις θα γίνουν ρουτίνα, η τηλεκπαίδευση και η τηλεργασία θα εισβάλουν στη ζωή μας. Το νέο περιβάλλον που γεννιέται συνεπάγεται αλλαγές στην πολιτική, στις δομές του κρατικού μηχανισμού, στη νομοθεσία, στην παιδεία, στην ψυχαγωγία και κυρίως αλλαγές στη νοοτροπία αρίστης εκμετάλλευσης των υπαρχόντων πόρων για να μη ζήσουμε το δράμα της καθυστέρησης. Όλο και περισσότερο θα είναι εμφανές ότι το μεγαλύτερο κεφάλαιο επιβίωσης της κοινωνίας θα είναι η εκπαίδευση των πολιτών της και θα πρέπει να βρεθούν εκείνοι οι δίοδοι που θα κατευθύνουν τη γνώση στην κατάλληλη αντιμετώπιση της τεχνολογικής πρόκλησης. Η πληροφορική από απλό εργαλείο που ήταν, καθιερώνεται πλέον σαν πλήρες περιβάλλον λειτουργίας.
Στον εικοστό αιώνα παρατηρήσαμε το πλατύτερο μέχρι τώρα φάσμα της χρήσης της ύλης από τον άνθρωπο. Ξεκινήσαμε από τα απλά εργαλεία και την υποκατάσταση της μυϊκής δύναμης από τη μηχανή, διανύσαμε για πολλά χρόνια τη χρήση της ύλης και ως πηγή ενέργειας και εισήλθαμε πλέον στην υποκατάσταση των πνευματικών διεργασιών από τον υπολογιστή (εποχή της πληροφορίας). Διανύουμε ακόμη την επεξεργασία και εκμετάλλευση της πληροφορίας σε βαθμό «χαμηλού επιπέδου» πνευματικών διεργασιών και εισερχόμαστε σιγά σιγά στην εποχή των πολύπλοκων συνδυασμών στοιχείων και εξειδικευμένων εφαρμογών για μεγάλους επιστημονικούς κλάδους, κάτι που αντιστοιχεί σε «υψηλού επιπέδου» πνευματικές διεργασίες.
Το διαδίκτυο (Internet) απλώνεται σαν ένας αέρας τεχνολογικής αναπνοής που θα μπορούσαμε να το δούμε από τέσσερις διαστάσεις. Πρώτα, σαν Τεχνολογική Πλατφόρμα απλής μετάδοσης φωνής – δεδομένων - εικόνας. Έπειτα, έρχεται το μέγεθος της ταχύτητας μετάδοσης αυτών των δεδομένων. Μετά, οι υπηρεσίες που προσφέρονται μέσα από αυτό και τέλος και σπουδαιότερο η χρησιμότητα αυτού του νέου επικοινωνιακού περιβάλλοντος στη δουλειά μας, στη διαμόρφωση του ελεύθερου χρόνου μας αλλά και γενικότερα στην κοινωνική μας ζωή.
Ο νέος άνθρωπος θα πρέπει να αναπτύξει και μία έκτη αίσθηση, κοντά στις άλλες πέντε βασικές για την επιβίωσή του, που θα μπορούσε να ονομασθεί «τηλεαίσθηση», η οποία πλέον θα βασίζεται σε ένα καλώς ορισμένο φυσικό μέσο (το τηλεαισθητήριο, που θα είναι ο υπολογιστής ή το κινητό υπερτηλέφωνο) και θα απαιτείται μία ειδική γνώση για την ώριμη χρήση του.
Όλα αυτά έρχονται και σε λίγο θα βρίσκονται έξω από το κατώφλι μας. Αναφύεται μία πληθώρα ερωτημάτων κατά πόσο η κοινωνία μας είναι ώριμη να αφομοιώσει αυτή την επανάσταση, αλλά και ποιες είναι οι ενδεχόμενες μεταλλάξεις τόσο στην εκπαίδευση και στην εργασία, όσο και στην πολιτική και στο κοινωνικό γίγνεσθαι.
Θα επικεντρώσουμε το ενδιαφέρον μας κυρίως στο νέο εργασιακό περιβάλλον που δημιουργείται, θα προσπαθήσουμε να δούμε τις αλλαγές της εργασίας, που στηρίζονται πρώτα στη ραγδαία εξέλιξη των υπολογιστικών συστημάτων και κατόπιν μέσα στο πλαίσιο του δικτυακού περιβάλλοντος. Το δεύτερο θα το διακρίνουμε στο εσωτερικό δίκτυο ενός οργανισμού ή επιχείρησης και στο μεγάλο εξωτερικό διαδίκτυο.
Πριν εικοσιπέντε μόλις χρόνια ένας απλός υπολογιστής τσέπης για τις βασικές πράξεις της αριθμητικής κόστιζε περισσότερο από όσο κοστίζει σήμερα ένας απλός πλήρης προσωπικός υπολογιστής με τον εκτυπωτή του. Στο διάστημα αυτό είδαμε πολλές εργασίες ελέγχου της παραγωγής και διακίνησης προϊόντων να υποστηρίζονται αποκλειστικά από τους υπολογιστές. Παρακολουθήσαμε την κυρίαρχη είσοδο των αυτόματων μηχανών στην παραγωγή αυτοκινήτων και στην επεξεργασία πρώτων υλών. Είδαμε την εκτέλεση λογιστικών πράξεων στις τράπεζες και στα λογιστήρια των εταιρειών από την επεξεργασία τους πάνω στο χαρτί να εκτελούνται τώρα μόνο από τα ηλεκτρονικά κυκλώματα σε μαζική έκταση και με ασύλληπτες ταχύτητες. Οι συνήθεις χρηματικές συναλλαγές αντικαθίστανται πλέον από τις ηλεκτρονικές συναλλαγές. Στη Βιομηχανία ένα μεγάλο μέρος των εργασιών στηρίζεται αποκλειστικά και μόνο στους υπολογιστές κάτι που δε συνέβη με τη Γεωργία, η οποία όλο και περισσότερο συρρικνώνεται σε σχέση με τον όγκο της οικονομίας. Η ραγδαία ανάπτυξη των υπολογιστών ανέδειξε πλέον την παροχή υπηρεσιών σε κυρίαρχο τομέα της οικονομίας στα προηγμένα κράτη.
Τα προϊόντα της Πληροφορικής εξελίσσονται ραγδαία στο να επεξεργάζονται απλές και σύνθετες πληροφορίες και στο να φιλτράρουνε κατάλληλα τη σωστή πληροφορία μέσα στο χάος των ψηφιακών δεδομένων. Όλο και περισσότερο θα αναπτύσσονται εργαλεία προσαρμοσμένα στις ατομικές ανάγκες του καθένα τόσο για να διαμορφώνει καλύτερα τον εργασιακό του χώρο όσο και να εκμεταλλεύεται παραγωγικότερα τον ελεύθερο του χρόνο. Δεν είναι πλέον παραλογισμός να ισχυριζόμαστε ότι σε λίγο κάθε εργαζόμενος θα θεωρεί τη χρήση του υπολογιστή τόσο αυτονόητη, όσο θεωρεί σήμερα τη χρήση του ηλεκτρισμού και του τηλεφώνου.
Τα εργαλεία που θα έχει ο κάθε εργαζόμενος στη διάθεσή του για να ανταποκρίνεται στην εργασία για την οποία αμείβεται, όπως και για να καταγράφει και να εκφράζει τις προσωπικές του ιδέες θα εξελίσσονται ραγδαία και θα δίνουν τη δυνατότητα στο εργαζόμενο άτομο να αναδεικνύεται σε κυρίαρχο παραγωγικό συντελεστή, περισσότερο σε ατομική βάση και λιγότερο σε συλλογική, προβάλλοντας περισσότερο τις προσωπικές του ιδέες και εμπνεύσεις και λιγότερο τα αποτελέσματα μιας συλλογικής εργασίας. Η τεχνολογία δηλαδή θα αναδεικνύει όλο και περισσότερο την ατομική εργασία.
Από τη μια είναι η εργασία στο σπίτι όπου ο εργαζόμενος έχει τον απαραίτητο εξοπλισμό μαζί του και επικοινωνεί με το παραδοσιακό του γραφείο. Ανάλογα με το είδος της επικοινωνίας που χρειάζεται ο εργαζόμενος με το γραφείο, επιλέγεται και το είδος του επικοινωνιακού μέσου.
Όσον αφορά τη δυνατότητα δικτύωσης, οι ταχύτητες μεταφοράς δεδομένων σε τοπικά δίκτυα έφθασαν σε υψηλά επίπεδα απόδοσης και διακρίνουμε ήδη τις μεταλλάξεις της εργασίας. Παρατηρείται ένας σχετικός αυτονόητος καταμερισμός εργασίας και αναπτύσσονται κανόνες συνεργατικότητας όσον αφορά την κοινή παραγωγή προϊόντων, αλλά και την κατανομή των πόρων παραγωγής. Οι οργανισμοί αναπτύσσουν δικά τους εξειδικευμένα ενδοδίκτυα (Intranets) ομάδων εργαζομένων με κοινούς στόχους παραγωγής και ενδιαφερόντων τόσο για την επαγγελματική τους ενασχόληση, όσο και για την διαμόρφωση κοινού ελεύθερου χρόνου. Έτσι βλέπουμε το παραδοσιακό προσωπικό γραφείο του εργαζόμενου να μεταλλάσσεται σε ένα κοινό πολυγραφείο (multi-office) που το μοιράζεται με τους άλλους συναδέλφους του. Τα εργαλεία επικοινωνίας προσφέρουν διάφορα παράθυρα ατομικής εργασίας, κοινής εργασίας, ενημέρωσης και πιθανόν ψυχαγωγίας.
Η ανάπτυξη των υπολογιστών σε συνάρτηση με τα υπερδίκτυα που κατακλύζουν κάθε πτυχή της οικονομικής ζωής διασφαλίζει στον εργαζόμενο τη δυνατότητα να δουλεύει στο σπίτι του, μακριά από το παραδοσιακό του γραφείο, προσπελαύνοντας τους απαραίτητους πόρους, όταν τους χρειάζεται μέσω ενός επικοινωνιακού μέσου (τηλεφωνικό δίκτυο, δίκτυο ευρείας ζώνης, μισθωμένη γραμμή). Αυτό ονομάζεται τηλεργασία. Η τηλεργασία μπορεί να έχει διάφορες μορφές. Από τη μια είναι η εργασία στο σπίτι όπου ο εργαζόμενος έχει τον απαραίτητο εξοπλισμό στο σπίτι του και επικοινωνεί με το παραδοσιακό του γραφείο. Ανάλογα με το είδος της επικοινωνίας που χρειάζεται ο εργαζόμενος με το γραφείο επιλέγεται και το είδος του επικοινωνιακού μέσου. Έτσι όταν το μέγεθος της πληροφορίας που ανταλλάσσεται είναι μικρό μπορεί να γίνει με τη χρήση ενός modem και μιας τηλεφωνικής γραμμής, ενώ όταν το μέγεθος της πληροφορίας που μεταδίδεται είναι μεγάλο και η επικοινωνία κρατά μερικές ώρες την ημέρα μπορεί να απαιτείται σύνδεση δικτύου ευρείας ζώνης ή ακόμη και μισθωμένη γραμμή. Από την άλλη έχουμε τηλεργασία σε ειδικά δορυφορικά γραφεία του ιδίου οργανισμού, ή ειδικά κέντρα τηλεργασίας που εξυπηρετούν από κοινού διάφορους οργανισμούς. Τέλος αναφέρουμε και όσες εργασίες εκτελούνται καθ’ οδόν, όπου ο εργαζόμενος κατέχει τον ανάλογο κινητό εξοπλισμό.
Η εξέλιξη του διαδικτύου με τις ταχύτητες και τα εργαλεία που ήδη προσφέρει μπορεί να επεκτείνει τα ενδοδίκτυα κοινού ενδιαφέροντος και συνεργατικότητας και πέρα από τον ίδιο οργανισμό αγνοώντας και τις φυσικές αποστάσεις και έτσι έχουμε τα λεγόμενα εξωδίκτυα (extranets). Ο εκμηδενισμός των φυσικών αποστάσεων, καθώς και η επικοινωνία με εργαζόμενους με διαφορετικές μητρικές γλώσσες σε καθημερινή βάση μεταλλάσσει ήδη το παραδοσιακό γραφείο σε ένα διεθνές πολυγραφείο (Inter-multi-office) με οτιδήποτε να σημαίνει αυτό σε καθημερινή βάση αλλά και θέτοντας απαιτήσεις για την κατάλληλη εκπαίδευση των εργαζομένων. Είναι πλέον σαφές ότι μόνο η δια βίου εκπαίδευση και η βαθιά γνώση των κατάλληλων εργαλείων θα μπορεί να εγγυάται τη βιωσιμότητα των ανάλογων θέσεων εργασίας
Όλα τα παραπάνω μπορούν να ενταχθούν κάτω από μια μεγάλη ομπρέλα που ακούει στο όνομα τηλεκοινωνισμός (telecommuting). Ο όρος αυτός αφορά τον εργαζόμενο που άλλοτε τηλεεργάζεται στο σπίτι του και άλλοτε εργάζεται στο φυσικό του γραφείο. Αυτό συνεπάγεται και την εμφάνιση και διεκπεραίωση επαγγελματικών ενδιαφερόντων, ακόμη και τη διάρκεια της ανάπαυσης και της ψυχαγωγίας.
Θα αναφέρουμε επιγραμματικά μερικά πλεονεκτήματα του τηλεκοινωνισμού σε σχέση με το νέο εργασιακό περιβάλλον που αναπτύσσεται. Έχουμε το φαινόμενο της αποκέντρωσης της εργασίας όπου έτσι ελαχιστοποιούνται οι μετακινήσεις, εξοικονομείται χρόνος, προστατεύεται το περιβάλλον. Η επαρχία αποκτά μεγαλύτερο βάρος στην παραγωγική διαδικασία, προσφέροντας, τη δυνατότητα στους κατοίκους της να δουλέψουν σε επαγγέλματα τα οποία απαιτούσαν την παραμονή στην πόλη, π.χ. του προγραμματιστή, ο οποίος ήταν αναγκασμένος να κατοικεί στην πόλη. Οι εταιρείες αποκτούν μεγαλύτερη ευελιξία στην οργάνωση των εργαζομένων. Οι εργαζόμενοι εξοικονομούν χρόνο και χρήμα (μείωση των μετακινήσεων) και ζουν περισσότερο κοντά στην οικογένειά τους. Δίνονται ευκαιρίες εργασίας σε άτομα με κινητικές δυσκολίες. Δίνονται περισσότερες ευκαιρίες στην εργαζόμενη μητέρα.
Ο τηλεκοινωνισμός συνδέεται άμεσα με την τηλεεκπαίδευση (distance training) και την τηλεσυνεργασία. Η τελευταία αφορά τη συνεργασία ομάδων που βρίσκονται μακριά μεταξύ τους και επικοινωνούν με τη χρήση ενός τηλεπικοινωνιακού μέσου (ερευνητικές ομάδες, ιατρικά κέντρα (telemedicine), παραρτήματα μιας εταιρείας κ.α.) Σήμερα, λόγω της γρήγορης τεχνολογικής ανάπτυξης είναι απαραίτητη η δια βίου εκπαίδευση. Έτσι δημιουργούνται κέντρα τηλεεκπαίδευσης, και οι ενδιαφερόμενοι συνδέονται μέσω ενός δικτύου, για να εκπαιδευτούν. Αυτό συνεπάγεται μία νέα διάσταση στον παραδοσιακό διαχωρισμό της εκπαίδευσης και της εργασίας, διακρίνοντας μία αυξανόμενη μείξη και των δύο προς όφελος του ανήσυχου εργαζόμενου, που προσπαθεί να αφομοιώσει και να εφαρμόσει τα καινούργια και προηγμένα εργαλεία στην εργασία του. Είναι πλέον σαφές ότι από τις νέες αυτές δυνατότητες της Τεχνολογίας ευνοούνται κυρίως οι γυναίκες, τα άτομα με ειδικές ικανότητες, οι εργαζόμενοι της επαρχίας και όσοι επιθυμούν να έχουν και δεύτερη εργασία, η οποία επικεντρώνεται κυρίως στην επεξεργασία στοιχείων, συγγραφή κειμένου και σχεδιασμό και παραγωγή γραφίστικου προϊόντος.
Στις γυναίκες, παράλληλα με τη φροντίδα των παιδιών τους, δίνεται η δυνατότητα να συνεχίσουν να εργάζονται επιλέγοντας ακόμη και μεταξύ πλήρους και μερικής απασχόλησης. Εύκολες εργασίες για μία γυναίκα από το σπίτι είναι η γραμματειακή και λογιστική στήριξη μιας επιχείρησης, η παραγωγή γραφίστικου προϊόντος και η διεκπεραίωση παραγγελιών.
Πίσω όμως από αυτήν την επικοινωνιακή ελευθερία παραμονεύουν κίνδυνοι που έχουν σχέση με τις κοινωνικές μεταλλάξεις που φανταζόμαστε και ακόμη δεν έχουμε προβλέψει. Υπάρχει ο μεγάλος κίνδυνος της μίξης του ελεύθερου και εργασιακού μας χρόνου με πιθανό νικητή την Τεχνολογία που ξέρει να σαγηνεύει και να μας αφαιρεί χρόνο από το συνάνθρωπο προς όφελος της επεξεργασίας των bits.
Υπάρχει ο κίνδυνος της ψηφιοποίησης των πάντων, που σημαίνει την πλήρη καταγραφή των διεργασιών του ανθρώπου με έλεγχο και από άλλους και πιθανόν να συνεπάγεται τη ρυθμιζόμενη εντατικοποίηση της εργασίας από την πλευρά του εργοδότη. Ο άνθρωπος ακόμη κινδυνεύει να μάθει να λειτουργεί σε περιβάλλοντα κτισμένα πάνω στο είδωλο των συνεργατών του χωρίς να τους έχει γνωρίσει από κοντά. Παραμονεύει ο κίνδυνος, τα υπερλειτουργικά εικονικά περιβάλλοντα να αλλοτριώσουν τον άνθρωπο σε βαθμό που να νοιώθει ξένος προς το συνάνθρωπό του και το φυσικό του χώρο. Φαντασθείτε κάποιον άνθρωπο που είδε (τηλε-είδε) οτιδήποτε συμβαίνει σε αυτόν τον κόσμο, αλλά μόνο μέσα από εικόνες υψηλής ανάλυσης.
Υπάρχει γενικά ο κίνδυνος να ενισχυθούν τα ατομιστικά στοιχεία της προσωπικότητας του ανθρώπου δίνοντας μεγαλύτερη έμφαση στο ηλεκτρονικό του περιβάλλον σε βάρος του ανθρώπινου περιβάλλοντός του. Με λίγα λόγια υπάρχει ο κίνδυνος ο Ηλεκτρονικός χρόνος του ανθρώπου να υπερτερεί του Φυσικού του χρόνου.
Η μοναδική ελπίδα για να αφομοιώσουμε σωστά τη νέα τεχνολογία είναι να την κατανοήσουμε πλήρως, να τη χρησιμοποιούμε σαν ένα εργαλείο χαμηλού επιπέδου σε σχέση με την ανθρώπινη διάστασή μας και πάντοτε μέσα στη διάρκεια του αυστηρά καθορισμένου εργασιακού μας χρόνου.